Dili,22 Abril (Rcc)-Komunidade Aldeia Do Rozário, Suku Madohi Postu-Administrativu Dom-Aleixo, Munispiu Dili Preokupa Ho Kondisaun Valeta Ne’ebé Mak La Di’ak Hodi Fó Impaktu Ba Saúde Ema Nian.
Komunidade Armando Soares hateten nu’udar sidadaun timor-oan tenki kontribui ba rai ida ne’e labele hein de’it mak estadu ka governu, ho nune’e ho inistiva hasai rasik osan hodi selu eskavador hodi ke rai henek hodi normaliza valeta ne’ebé durante ne’e intupidu.
‘’Ita la bele garantia de’it ba estadu, maibé ita timor oan mak tenki bo’ok a’an atu oinsa atu hadia ita nia nasaun, entaun ha’u ateru uluk fatin ne’e, valeta ne’e ha’u maka hasai ha’u nia osan rasik , selu ema hodi ke’e de’it maka tun ba ne’e selu 300 dolar, maibé realidade be’e ne’e seidauk lao entaun ha’u buka meus oinsa atu kontinua ateru nafatin, hahu taka nafatin estrada ne’ebe maka kuak tamba be’e sai husi laran mak maka’as, husi laran mai ne’e mak intupidu hotu, tamba be’e dalan tama husi oin to’o edifisiu veteranus sira nia valeta ne’e sira taka tiha ona, entaun be’e la bele husi ne’ebá, entaun ema halo estrada ne’e iha leten ne’eba sae sorin tun entaun be’e labele sai be’e nalihun de’it iha fatin , agora ha’u buka meus hodi buka eskavator ruma atu dudu sai fó’er ne’e, la iha buat ida mesmu ke ita vitima, hasai ita nia osan ita la bele hein de’it saida maka estadu fó ,maibé ita nu’udar timor oan ita nu’udar na’in ba rai ida ne’e ita hlo netik buat ruma, laos estadu mai sobu mak ita hakilar, mesmu ke iha kompañia ruma ne’ebé agora atu halo hela konstrusaun estrada ne’e ami la hein konpanña ne’e bainhira mak atu mai, iha fuan oinsa atu normaliza nafatin dalan ne’e atu nune’e komunidade bele asesu lao ho di’ak nafatin, lae komunidade balu nia interpetasaun dehan hanesan ne’e ema loke benkel iha leten ne’e maka taka dalan, realidade la hanesan ema nia koalia, agora ida ne’e halo metin ona konserteza be’e la bele halai ona, be’e la halai entaun ita buka meius oinsa atu hadia”. Dehan Amandio iha nia residensia Beto, Dili.
Nia salenta valeta nia iis fó impaktu ema nia saúde, tanba ne’e husu komunidade sira atu labele hein de’it estadu, maibé kolabora hamutuk hodi hadia valeta ne’ebé mak nakonu ho fo’er.
“Husu apoiu mós ba iha komunidade sira maibé komunidade la iha inisiativa la iha korajen ruma oinsa atu servisu hamutuk hodi normaliza ida ne’e la iha, entaun ha’u tur hanoin ho labarik sira ne’e oinsa atu kontribui bolu nafatin delegadu mai oinsa atu hare’e kona-ba ida ne’e, tambá delegadu sira mak liman ain estadu nian, reprezenta xefe aldeia no xefe suku, oinsa atu halo buat ne’e karik la bele problema tambá perna ke’e tun bá, maibé sai problema tambá komunidade balu ne’eba dehan katak tun ba sai halo dois fali ami nia fatin, maibé ita tenki ke’e tuir baleta fatin ne’ebé iha, konserteza impaktu sempre iha maibé i’is ne’e, hakarak ka lakohi ninia problema mosu ona hanesan maibé ne’e ita rasik maka buka meus oinsa atu resolve, maka durante ne’e ha’u halo ha’u halo ligasaun ho delegadu, iha tinan kotuk kedas ami hahu halo buat ne’e, fóin lalais iha loron hirak liu ba mós ha’u ateru nafatin agora rai-henek ret rua atu mai taka Estrada ne’ebé maka kuak ,tambá ne’e mak ha’u solusiona ida ne’e ita ke’e de’it la bele, entaun ita tenki uza eksa ruma ita tenki selu, mesmu ke iha montante boot ruma mós pelumenus ita kontribui, ha’u ateru de’it ida ne’e ho selu labarik sira atu besik 2000 dolares ona maibé ida ne’e la problema tamba kontribui ba ita nia rain, ha’u halo mesak de’it la dun di’ak sen koñesimentu husi autoridade lokal, tamba autoridade lokal sira mak iha poder governu nia iha baze , tamba ne’e mak ha’u bolu mai para buat ruma mai karik sira mós bele esplika ba iha ita nia governante sira ne’ebé tama konta ba ida ne’e ita labele hein de’it dehan estadu mai sukat ona be ita hein de’it ne’e bainhira , tambasa mak ita la bele book, ita book oituan depois sira mai halo hotu”. Tenik Nia
Xefe suku Madohi Bernadino de Cristo Ferreira informa komunidade nia komprensaun ho konsiénsia kona-ba saúde ambiental la iha hodi tau sasan la tuir nia fatin hodi fo’er nakonu iha baleta hodi difikulta ba ita nia-an.
“Prokupasaun ida ne’e importante tebes ligadu ho lei 23 /16 kona-ba saúde ambiental tamba ne’e mak ita nia governu halo duni asuntu ne’e espesial no mós ejijensia ninia orsamentu tinan-tinan ne’e boot la halimar, prokupasaun ne’ebé ita hakrak nakfila sidade dili ba sidade mós programa ida ne’e la’os fóin maka mósu maibé beibeik, se nia nu’udar sidadun ida hatene tau difikuldade, sidaun ne’e nia konsiénsia ninia konprensaun kona-ba kuidadu ambiental no saúde la iha, sertamente nia mós fazparte fo’er ne’e nia laran signifika saida, se baleta ida nakonu ho fó’er ema mak halo fó’er la tau sasan iha ninia fatin, entaun bainhira udan tun sasan ne’e bee lori hakarak ka lakohi tama baleta, entaun iha momentu nia haree mais ou menus nia preokupasaun nia atu hato’o tuir lolos nia raut, iha los duni fó’er ne’e asuntu ida ke importante susar tebe-tebes atu hamós tamba ita sente katak kada familia ida hela iha dili laran kada familia ida menus ke fó’er ne’e, sivilisasaun sidadania konsiénsia sidadaun tan buat sira ne’e hotu difikulta fali ba ita nia a’an , tambá ne’e maka antes governu central ninia intensaun sidade dili mós suku madohi avizu ona fó hanoin tiha ona, tambá saida maka fó’er ne’e sei iha ,se ho hakarak saúde di’ak presiza esfórsu ho meius no pasensia envolve a’an iha prokupasaun, se ho hakarak mós maibé ho nia partisipasaun la iha asuntu mós ne’e limpeza ne’e mak ita nunka resolve fó’er ne’e, tan ne’e maka ha’u hatene, fó’er ne’e tambá saida fó’er ne’e sira konsentra iha karpentaria nian ne’e, entaun raut la bele, udan boot konserteza ba iha sira nia uma laran , tambá sira mak tau iha ne’ebá kuandu udan tun lori be lori ba sira nia fatin, se karik iha momentu sira la bele sentraliza iha fatin karpintaria nia maka udan tun karik fó’er ne’e ita senti ona, fila fali ba ita na’in tanbá ita mak tau iha ne’ebá laos udan maka mai ajuda ita lori ba nia fatin”. Hateten xefe Suku iha Nia Kna’ar fatin Sede Suku Madohi
Lideransa suku ne’e akresenta durante ne’e parte husi autoriedade lokál halo ona sensibilizasaun edukasaun sívika ba komunidade sira atu garanti ambiente mós maibé iha realidade komunidade sira nafatin so’e fo’er la tuir nia dalan tanba bainhira husi konsellu suku konvoka reuniaun atu evita maibé liu tiha komunidade sira raut fo’er husi uma laran mai so’e arbiru de’it iha liur, tanba husu ba inan aman no komunidade sira tenki kada loron ka semana tenki halo limpeza jerál kada semana, tanba saúde iha ita nia liman rasik.
“Garante liu husi edukasaun sivika, tambá aldeia tantu kolitivamente tantu individualmente ha’u fó avizu, kuidadu imi nia ambiente, sekuandu ha’u koalia beibeik tinan hitu nia laran mak sei hakontese signifika saida, ha’u nia biablizasaun ne’e mós la bele invalidu, esfórsu liu tan lakon kredivilidade nu’udar autoridade, ha’u la bele garante dehan katak fó’er ne’e la iha, maibé ha’u esperansa katak fó organiza beibeik maibé maka ne’einan aman ha’u hateten hanesan ne’e, ko’alia kona-ba kestasun saúde ambental xefe suku madohi nia abilidade la iha maibé nia koñesimentu, saúde, ambiental politik sosiais ne’e iha oituan, iha mós edukasaun ha’u halo tiha ona maibé agora ha’u la hatene, maibé ita kontinua kada sexta tau nafatin proridade hakarak lakohi komunidade sai servisu, agora ko’alia beibeik, maibé sira raut fó’er iha uma laran lori sai ba iha liur, suku nia garante asuntu ida ne’ kada fulan konselu reuniaun fó konvokatoriu ba konselu membru no konselu liuliu xefe aldeia delegadu sira para atu evita, maibé kuandu liu tiha ida ne’e, signifika katak ita nia konseinsia la iha duni, ita somente aproveita de’it indepedensia nasional, maibé ita la desidi ita nia a’an sai nain ba independensia ne’e rasik. Ita nia komprensaun kona-ba demokrasia mós laiha liu, entaun ita halo hahalok ida ne’ebe maka ita hatudu iha independensia ne’e, buat sira ne’e hotu ita halo ho konsiensia la’os la konsiensia tamba saida mak ita halo ida ne’e , ami nia obrigasaun mak konsolida, konsensializa, sivika, orienta, defende, buat sira ne’e ami halo hotu ona ne’e enerjia ne’ebe mak ami uza sai meus ida para atu kontista sidadaun hotu nia komprensaun kona-ba nia saúde familiar, saúde pesoal, saúde publiku, ita halo hotu ona mais aufim to’o agora seidauk ida, hanesan atu sujere tamba ida ne’e mak ha’u nia garante katak, ha’u obriga nafatin maibé presiza labele ha’u de’it, ha’u obriga a’an no ita boot sira mós presiza obriga a’an, tamba la’os ha’u de’it mak moris iha suku ida ka aldeia ida maibé ita hotu, ha’u nia mensajen dehan ba inan aman sira maun alin tomak ita presiza kuidadu ita nia saúde, tambá saúde iha ita nia liman rasik ita nia mate moris mós ita ita nia liman rasik, husu eduka ita nia saude sensiviliza ita nia a’an rasik ,atu ita komprende netik liafauan ida ukun rasik a’an, maka presiza kuidadu saúde liuhosi limpeza jeral lae limpeza seminal, oinsa ita tau fó’er iha karon mak kareta mai tula se la tula tau iha saku laran anin mai mós nian labele hu’u semo ba dook udan mai mós labele sai fali ba baleta laran”. Nia Hakotu
Jornalista estagiária : Agostinha Soares Da Costa
Editor : Luhamutu
